قالي
قالي
قالي قشقايي
قالي، فرش يا قالين[۱] نوعي گستردنيِ بافته شده از الياف پنبه، پشم و در بعضي موارد ابريشم است كه معمولاً براي پوشش زمين به كار مي‌رود. به دست بافتهٔ پُرزدار و گره‌دار، قالي گفته مي‌شود. از آنجا كه قالي و فرش اكثر اوقات نقشهاي زيبا بر خود داشته‌اند، امروزه به جنبهٔ تزئيني آن نيز توجه مي‌شود. شهر تبريز به عنوان پايتخت فرش جهان معرفي شد در مورد تاريخچه فرش در تبريز چنين مي‌توان گفت كه با توجه به قدمت تاريخي اين شهر؛ مسلماً هنر صنعت فرش بافي در آن به قبل از دوران صفويه باز مي‌گردد. در نيمه دوم قرن پانزده و در دوران صفوي، فرش از حالتي روستايي به هنر پيشرفته درباري تبديل شد. فرش ها به صورت وجود دارند كه عبارت اند از:
فرش دستباف
فرش ماشيني
فرش نيمه ماشيني و نيمه دستباف
ريشه‌شناسي واژه‌هاي مربوط به گستردني‌ها
در زبان پهلوي واژه‌هاي گوناگوني براي اشاره به انواع گستردني‌ها به كار برده مي‌شد، براي قالي نفيس از بَت يا بوپ، براي نمد و فرش از نمت استفاده مي‌شد و براي فرش و بستر از ويستَرْگ كه از ويستردن (wistardan) گرفته شده كه در فارسي امروز، گستردن گفته مي‌شود.
اما واژهٔ قالي يا غالي از نام شهري به نام قالين (اصل نام شهر مشخص نيست هرچند قلعه و نه شهري وجود دارد كه به انگليسي غالين جاكار و بِرداوان مي‌نامند و در خود ارمني برداوان مي‌گويند) در ارمنستان كه در آن دوران بخشي از ايران باستان بوده‌است، گرفته شده‌است. البتّه فرهنگ لغت عميد كلمهٔ قالي را برگرفته از كلمهٔ تركي قالين به معناي فرشِ پُرزدار كه با نخ و پشم به رنگ‌هاي مختلف بافته مي‌شود، معني كرده‌است.[۲] ∗ [۳]
معناي «بوب» در لغت نامه دهخدا چنين آمده‌است:
فرش و بساط خانه… فرشي كه آن را انبوب نيز گويند… در ارمني، بوب و پهلوي، بوپ. در تاريخ طبري از ابوجعفر محمد بن جرير طبري (حدود ۲۶۶–۳۱۰) و ترجمه و تأليف ابو علي محمد بلعمي (۳۲۵) واژه «بساط» مترادف فرش آمده‌است. در آنجا از «فرش بهارستان» سخن مي‌رود كه در حملهٔ اعراب به ايران از كاخ تيسفون بدست آمده‌است. در معجم البلدان از ياقوت حموي (اوايل سده هفتم هجري قمري) چنين مي‌آيد: «بساطي يافتند از ديبا، شصت آرش اندر شصت آرش». در نُزهَة القُلوب حمدالله مستوفي (۷۵۰) از قول ابوعون صاحب كتاب الذيج چنين آمده‌است: «در قالي‌قلا فرشي بافته مي‌شود كه آن را قالي نامند و قالي نسبت اختصاري است به شهر قالي‌قلا و قالي‌قلا شهري است در ارمنستان كبير... از عهد انوشيروان، هنوز ارمنستان بدست ايرانيان بود تا اسلام آمد… «ارمينياغس» يكي از مردم ارمنستان زمام حكومت… را در دست گرفت. پس از وي زني به حكومت رسيد بنام «قالي» و شهري ساخت و آن را «قالي‌قاله» ناميد كه به معناي احسان است.»
پيشينهٔ قالي
به دست بافتهٔ پُرزدار و گره‌دار قالي مي‌گويند. همهٔ پژوهشگران بدون چون و چرا بر اين نكته اعتراف دارند كه قالي و قالي‌بافي از آسيا شروع شده‌است. پژوهشگران بر اين عقيده‌اند كه تركستان، ايران و قفقاز مي‌بايد مهد اوليهٔ اين هنر بوده باشند. از عباراتي كه در انجيل و ادبيات كلاسيك آمده به اين نتيجه رسيده‌اند كه هنر شرقي قالي‌بافي مدت‌ها قبل از ميلاد مسيح شناخته شده و وجود داشته‌است.[۴]
هومر حماسه‌سراي معروف سدهٔ هفتم پيش از ميلاد يونان صحبت از «كاناپه‌اي كه با يك قالي ارغواني مفروش شده بود» مي‌كند. يا گزنفون مورخ، فيلسوف و سردار آتني كه در سال ۴۰۱ پيش از ميلاد به جنگ با ايرانيان باستان پرداخته، گزارش كرده‌است كه ايرانيان عادت دارند روي قالي‌هاي نرم استراحت كنند. با نگاهي به نقشهٔ جغرافيا امروزه منطقهٔ وسيعي شامل كشورهاي آسياي صغير، تركيه، قفقاز، ايران، تركمنستان، پاكستان، افغانستان، هند، تبت، چين، مصر، اسپانيا و حتي كشورهاي شبه‌جزيرهٔ بالكان مانند روماني را مي‌يابيم كه هنر و صنعت قالي‌بافي در آن‌ها وجود دارد؛ ولي آنطور كه پژوهشگران گفته‌اند، ايرانيان نخستين قومي بوده‌اند كه به قالي‌بافي پرداختند و در اين زمينه سرآمد جهانيان شدند. چنان‌كه آخرين پژوهش‌هاي باستانشناسي هم دال بر اين موضوع هستند. منظور اشاره به قديمي‌ترين قاليِ پُرزدارِ شناخته‌شدهٔ موجود در جهان يعني قاليچهٔ پازيريك است كه در سال ۱۹۴۹ ميلادي برابر با ۱۳۲۷ هجري شمسي توسط گروهي از باستان‌شناسان روسي به سرپرستي پروفسور رودنكو در حفاري‌هايي در منطقهٔ آلتاي سيبري جنوبي در درهٔ پازيريك كشف شد[۴]
تاريخچهٔ بافت قالي (يا فرش) تا آنجا كه دانسته شده‌است، به هزارهٔ پنجم و ششمِ پيش از ميلاد در آسياي مركزي برمي‌گردد. قالي ايراني پازيريك، قديمي‌ترين قاليِ دستبافِ يافته‌شدهٔ جهان است كه در سيبري كشف شده و بافت ايران در دوران هخامنشيان است.مي شود گفت ايران اولين كشوري بوده كه قالي بافي را شروع كرده . قالي‌بافي در سدهٔ ۱۰ ميلادي به وسيلهٔ مورها به اسپانيا شناسانده شد. جنگ‌هاي صليبي باعث شد تا قالي‌هاي تركي به اروپا برده شوند كه در آنجا بيشتر از ديوارها آويزان مي‌شد يا بر روي ميزها قرار مي‌گرفت؛ بنابراين، از آغاز آشناييِ اروپاييان با قالي، آن‌ها به آن به ديدهٔ يك اثر هنري و نه يك زيراَنداز مي‌نگريستند. پس از گسترش تجارت در سدهٔ ۱۷، قالي‌هاي ايراني به شكل چشمگيري به اروپاي غربي شناسانده شدند.
امروزه مراكز عمدهٔ توليد و بافت قالي، كشورهاي ايران، پاكستان، هند، تركيه، شمال آفريقا، منطقهٔ قفقاز، نپال، اسپانيا، تركمنستان و تبت مي‌باشند.
تاريخ قالي در ايران
پيشينهٔ درهم‌تنيدنِ الياف در ايران براي توليد منسوجات به‌خصوص پارچه، به هزارهٔ پنجم پيش از ميلاد مي‌رسد. آثار گرانبها و زيبايي كه از بخش‌هاي مختلف ايران به دست آمده، گواه آن اند كه منسوجات ارزشمند و بحث‌برانگيزي در اين دوران وجود داشته‌اند، ازجمله تابوت سفالي دوران دالما، همچنين آيينهٔ مسيِ زنگ‌زدهٔ نوعِ ايلامي در سيلك و ساير مناطق.
بعد از گذشت ساليان متمادي، تقريباً در هزارهٔ دوم پيش از ميلاد، انسان توانست چگونگيِ به‌هم‌ريسيدنِ نخ‌ها و ساختنِ طناب را كشف كند. اين اكتشاف مانند تمام اكتشاف‌هاي تاريخ فوايد بسيار سودمندي براي هنر و صنعتِ آن دوران داشت. از جمله آن كه از رشته‌هاي درهم‌تنيدهٔ طناب مانندي براي زيباييِ ريشه‌هاي فرش استفاده مي‌كردند. آثار به‌دست‌آمده از مناطقي مانند گورهاي مارليك، قلعهٔ كوتي در ديلمان، و همچنين حسنلو نزديك نقده (سولدوز) شاهدهايي بر اين ادعا هستند.
قدمت فرش‌بافي و به‌طوركل منسوجات در ايران بسيار زياد است. آثار زيبا و تفكربرانگيزي از دوره‌هاي مختلف كشف شده‌اند كه نمي‌توان آن‌ها را به‌طور دقيق به يك دورهٔ خاص نسبت داد. گاهي اوقات يك اثر طيِ گذشتِ ساليانِ دراز و طي سلسله‌هاي مختلف ساخته شده‌است.
ايلخانيان و تيموريان
فرش‌هاي دورهٔ ايلخانيان زياد شناخته‌شده نيستند. در اين مورد محققي به نام آرمي برينگز نظريه‌اي ارائه داده كه داراي نقاط ضعف بسياري مي‌باشد و در درستي آن به ديدهٔ ترديد بايد نگريست. بر پايهٔ نظر او نقاشي‌هايِ فرش‌هاي دورهٔ تيموريان دقيقاً خصوصياتِ فرش‌هاي اين دوران را بازمي‌تابند. به عبارت ديگر با ديدن اين نقاشي‌ها مي‌توان به تمام ويژگي‌هاي بافتي و ظاهري و به‌طور كل تاريخچهٔ آن‌ها پي‌برد. اما از آنجا كه نقاشي‌هاي به‌دست‌آمده از هنر فرش‌بافي اين دوران بسيار محدود مي‌باشند، پس اطلاعات زيادي از فرش‌هاي اين دوره در دست نيست و درست همينجاست كه سستيِ نظريهٔ برينگز هويدا مي‌شود.
دورهٔ صفويه
فرش‌هاي ايران در دورهٔ صفويه به بالاترين حد خود در زيبايي و بافت رسيدند كه اين مهم به دليل تحت پشتيباني شاهان قدرتمندي چون شاه عباس قرارگرفتن بود و دسترسي فراوان به مواد مورد نياز براي بافت فرش و همچنين به‌رسميت‌شناختنِ فرش به عنوان كالايي براي تجارت بوده‌است.[۵]
فرش‌هاي مشهور ايراني
با وجود شهرت و قدمت هزاران ساله ولي باز هم فرش ايراني بين مردم ايران ناشناخته است؛ كمتر كسي مي‌تواند با ديدن فرشي محل بافت آن را حدس بزند و در مورد خصوصيات با ارزش آن صحبت كند، در حالي‌كه با اتمام يك فرش، شناسنامه آن نيز همراه با خودش صادر مي‌شود. عدم آگاهي نسبت به ويژگي‌هاي فرش سبب معضلاتي مي‌شود. در استان فارس و منطقه ايالت پارس سه فرش داراب. بوشهر و خرمي قنقري داراي شهرت جهاني بوده‌است. خرمي فارس بزرگترين مركز رنگرزي فرش جنوب ايران بوده‌است عده نسبتا زياد از زنان ايراني علل خصوص روستايي به قالي بافي مشغول هستند درامد يك زن قالي باف نسبت به قيمت اصلي قالي منصفانه نيست [۱]
قاليچه تركمن
اين فرش در تملك سان ماركو قرار دارد، و ۴ فرش ديگر در سال ۱۶۲۲ و همچنين سه فرش زربافت ابريشمي نيز به وسيلهٔ ايرانيان در سال ۱۶۳۶ به ونيز راه يافتند.[۶]
قاليچه مود خراسان
قاليچهٔ مود خراسان به شيوهٔ قالي‌هاي مشهد بافته مي‌شود. شهر مود در نزديكي شهر بيرجند است و در بين توليدات خراسان از بهترين‌هاست و شهرت جهاني دارد. اما از آنجا كه توليدات آن بسيار ناچيز است، تعداد بسيار كمي روانهٔ بازار مي‌شود. اندازهٔ قاليچهٔ مود ۸ متر مربع است. رنگ قالي‌ها هم‌خوان و معمولاً تيره‌است.[۷]
قالي شهر مشهد
نمونه‌اي از فرش مشهد
قالي مشهد در كارگاه‌هاي اين شهر و اطراف آن بافته مي‌شود. اين قالي از مرغوبيت چشمگيري برخوردار است و معمولاً به بازارهاي غرب و انگلستان مي‌رود. نقشهاي به‌كاررفته در آن‌ها نقشهاي ترنج، اسليمي و پيچك مانند هستند.[۸]
قالي‌بافي در شهر مشهد حدود پنج قرن قدمت دارد. يكي از قديمي‌ترين فرش‌هاي مشهد كه موجود است، نوعي فرش نماز (سجاده) است كه توسط شاه تهماسب اول به سليمان باشكوه در سال ۱۵۵۶ ميلادي هديه شده‌است. اين فرش‌ها در سه درجه كيفيتي در كارگاه سلطان ابراهيم ميرزا، فرزند سام ميرزا و برادرزادهٔ شاه طهماسب، ساخته مي‌شده‌است. يكي از انواع درجه يك آن تا چند سال پيش در لندن بود و به اعتقاد برخي در اختيار كلكسيونر معروف، شيخ سعود آل ثاني قطري است. تعدادي از نمونه‌هاي درجه دوم و سوم هنوز در موزهٔ توپكاپي موجود است.
در سدهٔ ۱۹ و ۲۰ ميلادي محبوبيت قالي مشهد به حدي رسيد كه از آن علاوه بر استفاده در داخل كشور، براي صادرات نيز بهره مي‌جستند؛ الياف پشمي به كار رفته در اين فرش‌ها به شدت صيقل داده مي‌شدند تا رنگ را بهتر به خود جذب كنند، اما اين عمل از ديگر سو باعث كاهش عمر فرش‌ها نيز مي‌گشت، و اين عاملي بود كه تصوير بدي از قالي مشهد در اذهان شكل گيرد، تا جايي كه صادرات اين فرش به اروپا به‌طور چشمگيري كاهش يافت. متأسفانه قالي‌هاي به‌جاي‌مانده از آن دوران نيز همگي در معرض فرسايش قرار دارند.
قالي زنجان
فرش‌بافي در زنجان يكي از صنايع با قدمت زياد است كه نقش قابل توجهي در صادرات فرش ايران ايفا مي‌كند. قدمت فرش بافي را مي‌توان از اوايل بناي اين شهر نام برد يعني از زمان پادشاهي اردشيربابكان. فرش‌هاي صادراتي زنجان از بهترين جلوه‌هاي فرهنگي اين استان هستند. فرش افشار زنجان يكي از پر طرفدارترين فرش‌هاي ايراني است به‌طوري‌كه به دليل زيبايي طرح و رنگ در كشورهاي اروپايي بسيار مورد استقبال قرار گرفته‌است.
قالي قشقايي
[[پرونده:persian rug.jpg|چپ|بندانگشتي|225x245px|نمونه‌اي از قالي قشقايي
اين قالي كه رنگ مشخصهٔ آن نارنجي است؛ توسط زنان ايل قشقايي كه ايلي كوچنده كه در ايران است بافته مي‌شود.
قاليچه شيراز و نيريز و خرمي
نيريز در شرق و در كنار درياچه بختگان در استان فارس قرار دارد. اين ناحيه قالي‌هايي با كيفيت گوناگون و رنگ آميزي زنده دارد و تيرگي رنگ‌ها از ويژگي‌هاي خاص قاليچه‌هاي افشاري است، از بوته‌هاي متنوع تزييني به صورت تك و تكراري استفاده مي‌شود و ساختار تار و پود ان از كتان است.
بسته به كيفيت پشم پرز قاليچه‌ها را نيمه بلند مي‌چينند. قالي خرمي در رنگ شهرت دارد[۹]
قاليچه بيرجند
بيرجند در ميانهٔ راه مشهد و زاهدان است. همچون بخش‌هاي ديگر شرق ايران قاليچه‌هاي اين ناحيه نيز با گره جفتي و چهارتار بافته ميشوند. فرش‌هاي بيرجندي معمولاً با طرح خشتي و ريز ماهي مي‌باشد. قالي‌هاي بزرگ بيرجندي تا ۲۰ متر مربع نيز بافته ميشوند. از رنگ‌هاي نارنجي، قرمز، زرد و آبي براي ايجاد تضاد با بژ در زمينه استفاده مي‌شود. تار و پود آن پيشتر از پشم بوده‌است. اما در قالي‌هاي جديد بيشتر از كتان استفاده مي‌شود. اين قاليچه دوام چنداني ندارد و پرزهاي آن نيمه‌بلند و بلند چيده ميشوند.[۱۰]
قاليچه تصويري بلوچي
گروه‌هايي از اقوام بلوچ كه ساكن افغانستان هستند، از سال‌ها پيش قالي مي‌بافتند. اكثر طوايف بلوچي مسلمان سني هستند و به زباني نزديك به پارسي ميانه صحبت مي‌كنند. طرحهاي قاليچه‌هاي بلوچي بيشتر از نقشهاي تركمن گرفته شده‌اند و بقيه تركيبي از طرحهاي قالي بخش‌هاي ديگر ايران‌اند. در آن‌ها رنگ‌هاي مصنوعي كمتر به‌كاررفته و بيشتر از رنگ‌هاي طبيعي استفاده مي‌شود.[۱۱]
قالي راور
فرش راور از مشهورترين نقشهاي فرش ايراني مي‌باشد. در كاخ نياوران چندين فرش راور در معرض ديد قرار گرفته‌است.همچنين فرش راور عنوان گران ترين قالي جهان را نيز به خود اختصاص داده اين فرش در حراج ساتبي نيويورك به مبلغي حدود ۳۳ مليون دلار فروش رفت،همچنين اين فرش داراي گره خاصي است كه به فرش استحكام بالايي ميدهد . طرح و نقش فرش راور بسيار ريز و سخت بافت است و بافت ان زمان زيادي ميگيرد . ريس هايي كه در بافت اين فرش استفاده ميشوند معمولا با رنگ طبيعي رنگ و اماده شده اند كه كيفيت بهتري نسبت به رنگ مصنوعي دارد .
قالي اصفهان
امروزه اصفهان از مراكز مهم بافت فرش است كه در زمينه طراحي نقشه فرش با نام بزرگاني چون عيسي بهادري و جواد رستم شيرازي روبرو هستيم. از معروفترين طرحهاي فرش ايراني در اصفهان لچك و ترنج و تابلو فرش است كه اين نمونه اخير همچون تابلوهاي نقاشي است كه متريال معمول نقاشي تبديل به الياف و كرك و بشم است.
برچسب: ،
امتیاز:
بازدید: